ABD ve Almanya ile ‘kaçak eser’ krizi

Suriye ve Irak başta olmak üzere uluslararası birçok konuda ABD ve Almanya ile karşı karşıya gelen Türkiye, bu kez tarihi eser kaçakçılığı konusunda bu ülkelerle ters düştü. ABD ve Almanya ile birçok eserin iadesi konusunda görüşmeler yürüten Türkiye, yıllardır sonuç alamadı.

Kaçak Eserlerin İadesini Sağlama ve Kültür Varlıklarını Koruma Tedbirlerini Araştırma Komisyonu’nun hazırladığı taslak raporda yurtdışına kaçırılan eserlerine iadesine ilişkin ilginç tespitler yer aldı. Türkiye’den kaçırılan tarihi eserlerin iade edilmesi için Kültür ve Turizm, Dışişleri, Gümrük ve Ticaret bakanlıkları ve Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün koordineli olarak çalıştığı vurgulanan raporda, iade yöntemleri, “ikili görüşmeler, dava açma, uluslararası sözleşmeler çerçevesinde girişmde bulunmak veya uluslararası kuruluşlara müracaat etmek, iki anlaşmalar, yurt dışında müzayedelerde bulunan eserlere ilişkin iade ve gönüllü olarak Türkiye’ye iade” şeklinde altı ayrı yol ve yöntemin bulunduğu kaydedildi.

4 bin 314’ü iade edildi

Raporda gerçekleştirilen yoğun çalışmalar neticesinde 2003-2017 arasında Almanya, Avusturya, Avustralya, Amerika Birleşik Devletleri, Birleşik Arap Emirlikleri, Bulgaristan, Hırvatistan, Fransa, İsviçre, İngiltere ve Sırbistan’dan olmak üzere toplam 4 bin 314 adet kültür varlığının Türkiye’ye iadesinin sağlandığı belirtildi.

‘Hediye’ taktiği

Raporda, iadesi için, “takip yapılan kültür varlıkları” konusunda ise anlatılan olaylar, özellikle ABD, Almanya ve İngiltere gibi ülkelerin kaçırılan eseri geri vermemek için nasıl direndiklerini gözler önüne serdi. Irak başta olmak üzere uluslararası birçok konuda ABD, Almanya ve İngiltere ile karşı karşıya gelen Türkiye, tarihi eser kaçakçılığı konusunda da bu ülkelerle ters düştü.

Bu ülkelerle birçok eserin iadesi konusunda görüşmeler yürüten Türkiye, yıllardır sonuç alamadı. “Bu eser hediye” gibi gerekçelerle eseri geri vermeme veya “delil isteme” başta olmak üzere iade sürecini uzatıcı ve oyalayıcı tutum sergileyen bu ülkelerle gerek diplomatik gerekse uluslararası mevzuat kapsamında kurulan temaslarda özellikle önemli eserlerin geri verilmesinde bir arpa boyu ilerleme sağlanamadı.

Altı yöntemle iade talebi

Türkiye 10’larca eserin takibi için, “ikili müzakere”, “dava açma”, “Uluslararası sözleşmeler çerçevesinde girişmde bulunmak veya uluslararası kuruluşlara müracat etmek”, “iki anlaşmalar”, “yurt dışında müzayedelerde bulunan eserlere ilişkin iade” ve “gönüllü olarak Türkiye’ye iade” şeklinde altı ayrı yöntem izliyor.

Onlarca eser yurtdışında

Raporda takibi yapılan kültür varlıklarında bazıları şöyle sıralandı:

- Almanya’daki Konya Beyhekim Camii Mihrabı (Berlin Pergamon Müzesi): 1907’de Alman konsolos tarafından yurt dışına çıkarıldı. Dışişleri Bakanlığı nota üstüne nota verdi. Cevap bile alamadı. Alman tarafı 2012’de alınan notada, ellerinde bulunan belgeler uyarınca Konya Beyhekim Camii mihrabına ait 135 parçanın yasal sahibinin kendileri olduğunu iddia etti. Almanya ile takibi yapılan diğer eserler; Konya Beyhekim Camii Pencere Kanadı (Berlin Pergamon Müzesi), Akşehir Hacı İbrahim Veli Türbesine Ait Şeyh Hasan bin İbrahim’in Ahşap Sandukası (Berlin Pergamon Müzesi), Aphrodisias İhtiyar Balıkçı Heykeli Gövdesi (Berlin Altes Müzesi), İstanbul Piyale Paşa Camii Çini Alınlığı (Berlin Pergamon Müzesi), Kocaeli Müzesi’nden Çalınan Renkli Kabartma Panolar (2014), Kocaeli Müzesi’nden çalınan iki adet kabartma pano.

- ABD’de takibi yapılan eserler: İstanbul Piyale Paşa Camii Çini Alınlığı (Boston Güzel Sanatlar Müzesi), Boubon Heykelleri (J. Paul Getty Müzesi), Kremna Heykelleri (J. Paul Getty Müzesi), Manisa Bronz Klinesi (J. Paul Getty Müzesi), Bowling Green Üniversitesi’ndeki Zeugma Mozaikleri, Kumluca Eserleri (Dumbarton Oaks Müzesi), www.edgarlowen sitesinde satışa çıkarılan 6 adak ve mezar steli, Kelenderis Kökenli Vazo (Brooklyn Müzesi), Walters Sanat Müzesi’nde el yazmaları, Prometheus Mozaiği, Smithsonian Enstitüsü’ne bağlı Freer Sanat Galerisi&Arthur M. Sackler Galerisi’nde el yazmaları, Metropolitan Sanat Müzesi’ndeki Schimmel Koleksiyonu, ABD’de satışa sunulan Kiliya Tipi İdol.