Sokak sanatı “çıkmaz” bir yolda!

İşgal altındaki Mariupol’da bombalanan bir binanın duvarında bir kız çocuğunun devasa bir resmi yer almakta. Resimde, küçük kızın yüzünden gözyaşı temalı “kan” akarken arka fonda üzerinde “NATO” yazan bombalar yağıyor.

İtalya’da Jorit olarak bilinen sokak sanatçısı Ciro Cerullo’nun çizdiği çizim dünya medyasında çeşitli tartışmalara yol açtı. Birincisi grafiti sanatçısı Cerullo, Avustralyalı fotoğrafçı Helen Whittle’ın kızının fotoğrafını izinsiz kullandığı iddiasıyla intihal yapmakla suçlandı. Whittle de bu iddiayı doğruladı ve bir sanatçının bir başkasının eserini izin almadan kopyalama ihtiyacı duymasına çok üzüldüğünü açıkladı. İkincisi sanatçı, eserini “Donbass’ın Kiev rejimine karşı direnişi” olarak tanımlamadığı için Rusya-Ukrayna savaşıyla ilgili yanlış bilgi yaydığı yönünde ağır eleştirilere hedef oldu.

Edebiyat başta olmak üzere sanatçıların dünyasında intihal yeni bir olay değil. Öyleki çoğu intihal dava konusu olabilmekte. Daha önce de Amerikalı grafiti sokak sanatçısı Shepard Fairey, Barack Obama’nın “Hope” (Umut) posteriyle ün kazandı. Ancak bu grafiti, Associated Press tarafından çekilen ve Fairey’in izin almadan kullandığı bir fotoğraftı. AP, Fairey’e dava açtı ve telif hakkını elinde tuttuğunu iddia etti. Fairey, mahkemede AP ile anlaşarak bu davayı çözdü, ancak izinsiz kullanım nedeniyle eleştirilere maruz kaldı.

Brezilyalı sokak sanatçısı Eduardo Kobra’nın da Barack Obama’nın 2008 başkanlık seçim kampanyası için posterler hazırlayan Amerikalı sanatçı Tristan Eaton’ın bir eserini referans aldığı iddia edildi. Eaton, Kobra’nın izni olmadan eserini kullandığı gerekçesiyle eleştiriye maruz kaldı. Duvar sanatçılarının başka sanatçılara ait eserleri izinsiz kullanmaları veya referans almaları etik kurallar açısından sorunlu bir alana işaret ediyor. Sanatçılar, orijinal ve özgün eserler yaratmak için özgün fikirler ve izinli materyaller kullanmalıdır. Aksi takdirde, telif haklarıyla ilgili hukuki sorunlarla karşı karşıya kalabilirler ve itibarlarını zedeleme riskliyle karşılaşabilirler.

***

Ancak dünyanın dört bir yanında grafitiler ve sokak sanatçıları da çalışmalarını izinsiz reklam amaçlı kullanan markalardan şikâyetçi. Bu konuda yargıya başvuran sanatçıların şikâyetleri artınca Stuff dergisi, gazeteci Nikki Macdonald imzasıyla çıkan bir makalede “Sokak sanatı- kamu malı mı yoksa telif hakkıyla korunan sanat mı?” sorusuna yanıt aradı: Örneğin Çinli sanatçı Ai Weiwei, 3 bin 500 can yeleğinin yer aldığı mülteci temalı sanat enstalasyonunun önünde bir otomobil reklamının yapılmasını fikri mülkiyet haklarını ihlal olarak değerlendirdi ve otomobil üreticisi hakkında dava açtı. Weiwei, kampanyayla bağlantılı olduğu imasıyla itibarının zedelendiğini savundu. Danimarka mahkemeleri, kampanyanın “sanat eserinin pazarlama amacıyla uygunsuz bir şekilde kullanılması” olduğunu tespit ederek, sanatçıya tazminat ödenmesine karar verdi.

***

Benzer bir olay, bir moda şirketinin, grafiti sanatçısı Revok-Jason Williams’a ait bir eseri izinsiz kullanması sırasında da yaşandı. Markanın bir hentbol sahasında çektiği tanıtım filmi, Williams’a ait bir grafitinin yakın plan görüntülerini içeriyordu. Williams, telif hakkı ihlali sebebiyle eserinin tanıtım filmlerinden çıkarılmasını talep etti. Ancak moda şirketi karşı bir dava açtı. Grafitinin yasa dışı olarak oluşturulduğunu ve sokak sanatının telif hakkıyla korunmadığını öne sürdü. Bunun üzerine sokak sanatçıları dünya çapında boykot başlattı. Bu da mahkemelere yansıyan bu izinsiz kullanımlar beraberinde “Sokak yasal mı?” sorusunu gündeme getirdi.

***

Sokak sanatçıları, eserlerini kamusal alanda sergilemektedir, ancak bu eserlerin telif haklarına sahip olup olmadığı konusunda farklı yasal görüşler vardır. Birçoğu, sokak sanatının kamusal alanda sergilenen ve genellikle izinsiz olarak yapılan bir sanat formu olduğunu düşünür. Bu görüşe göre, sokak sanatı kamu malıdır ve herkesin serbestçe görebileceği ve hatta fotoğraflayabileceği bir şeydir. Ancak bazıları, sokak sanatının telif haklarına sahip olabileceğini düşünmektedir. Bu nedenle sokak sanatının telif hakkı konusunda net bir duruş yoktur ve ülkeden ülkeye ve yasalara göre değişebilir. Dolayısıyla medya bu tür haberleri yaparken, öncelikle “Grafiti bir kamu malı mıdır yoksa telif haklarıyla korunan bir sanat mıdır?” sorusuna yanıt bulmak zorunda. Çünkü başkalarının emeğini yok sayıp, eserlerini çalmak, sadece etik değerler açısından değil, yasalar karşısında da suç kabul edilmeli.