Bebeklerde ek besine nasıl ve ne zaman geçilmeli?

Bebekler için en doğru beslenme modeli nasıl olmalıdır?

Doğumdan sonraki yarım saat, en geç 1 saat içinde emzirmenin başlatılması, bebeğin sindirim sistemine temas eden ilk maddenin anne sütü olması, hem bebeklik ve çocukluk hem de yetişkinlik dönemindeki sağlık için çok kritiktir. Bu hem normal doğumlarda hem de sezaryen doğumlarda sağlanmalı, bebeğin ilk aşısı olan anne sütü ona sunulmalıdır. İlk 6 ay su bile verilmeden tek başına anne sütü ile beslenmeli, 6 ay dolduktan sonra ise uygun tamamlayıcı besinlerle (ek besin) birlikte anne sütüne 2 yaş ve sonrasına kadar devam edilmelidir.

Her bebekte tamamlayıcı beslenmeye geçiş yaşı aynı mıdır?

Tek başına anne sütü alanlarda ki her bebek için istediğimiz budur, en ideal zaman 6’ncı ayın bittiği dönemdir ve 6’ncı ay dolana kadar ek besin başlanmamalıdır. Ancak tıbbi zorunluluklar nedeniyle halk arasında mama olarak adlandırılan formül sütleri kullanmak zorunda kalmış çocuklarda ek besine başlama süreci 4’üncü ay bitimine çekilebilir. 4’üncü ayını doldurmamış bebeğe yarı katı ya da katı olan ek besinlerin başlanması uygun değildir. Bebeğin beslenme ile ilgili çiğneme ve yutma kasları ile sindirim sistemi buna hazır değildir. Aspirasyon dediğimiz besinlerin soluk yoluna kaçma riski yüksek ve sindirimi zordur.

Tek başına anne sütü alan ve yeterli tartı alabilen bir bebekte ek besine geçmek için acele etmek gerekir mi? Bazı anneler çok iyi tartı aldığı için yalnız anne sütü ile devam ediyorlar, sakıncası olur mu?

Tamamlayıcı yani ek besine geçişteki amaç sadece bebeğe kilo aldırmak değildir. 6’ncı aydan sonra anne sütü bebeğe yeterli kilo aldırmaya yetse bile özellikle demir ve çinko içeriği bu dönemdeki ihtiyaçlarına yetmez. Ayrıca bebeğin yetişkin beslenmesine geçebilmesi için çiğneme ve yutma kaslarını, dişlerini, damağı ve dilini kullanmak için bir bakıma egzersiz yapma sürecidir bu dönem. Bebeğin, besinlerin tat ve dokularına alışması uygun zamanda başlanan tamamlayıcı beslenme ile mümkündür. Bu sürecin geciktirilmesi özellikle 8’inci ay sonrasına bırakılması, besin ve vitamin eksikliği yanında ilerideki dönemlerde çiğneme ve yutma bozukluğu, yeme bozukluğu gibi sorunlara da yol açabilir.

Tamamlayıcı beslenmede ilk başlanacak ideal besinler nelerdir?

Sebze püresi, meyve püresi, evde hazırlanmış günlük yoğurt ve pirinç unu veya irmikle hazırlanmış muhallebiler en ideal başlangıçlardır. Bazı çalışmalarda sebze püreleri ile başlanan çocuklarda ileride sebzeye alışmanın daha kolay olacağı gösterildiğinden ilk önce sebze püreleri başlamayı daha çok tercih edebiliriz.

Bu besinler nasıl hazırlanmalı, dikkat edilmesi gereken hususlar var mı?

Tüm besinleri hazırlarken dikkat edilmesi gereken ilk husus, hijyenik ve mevsime uygun besin seçimi. Soyulabilen besinlerde bile öncellikle çok iyi yıkama yapılıp sonra soyulmalı. Bebeğin beslenmesine eklenecek her yeni besin için 3-5 gün kuralı uygulanmalı yani her yeni besin 3-5 gün ara ile eklenmeli ki alerji, döküntü, aşırı huzursuzluk gibi etkiler yapıp yapmadığı kontrol edilebilmeli.

Sebze ve meyve püreleri nasıl hazırlanmalı, hangi sebze meyveden başlanmalı?

Sebze püresi için ilk tercih edilecek sebzeler daha az alerji riski taşıdığı için patates ve havuç gibi kök sebzeler olabilir. Bir tarif verecek olursak;

Bir orta boy patates ve havuç, içine eklenecek 1 kaşık pirinç ve çok sulu olmayacak yani püre kıvamına getirecek kadar içme suyu ile haşlanır. Rondo veya blender gibi bir aletle yoksa çatalla pürüzsüz kıvamda ezilir ve bebeğe vermeden önce üzerine 1 tatlı kaşığı kadar pişirilmemiş güvenli bir zeytinyağı eklenir. Her 3-5 günde bir, yeni bir mevsim sebzesi çorbaya eklenir. Baştaki sebzeler sabit olmak zorunda değildir. En kritik noktalardan biri 1 kaşık kıymanın (tercihen yağı alınmış kuzu kıyması) çorbanın içine geçiktirilmeden birkaç gün veya hafta içinde eklenmesidir. Bu, demir ve vitamin eksiklerini önlemede önemlidir. Bu püre öğle ve akşam öğünü olarak sunulabilir. Bu püreye tuz ve baharat eklenmemelidir.

Meyve püresi ise bu iş için tasarlanmış cam ve porselen rendeler ile hazırlanır. İyice yıkanıp kabuğu soyulmuş elma, armut, muz, şeftali, kayısı gibi meyveler mevsimine göre seçilerek hazırlanır. Sabah-öğle arasında ya da ikindi vakti sunulabilir. Evde hazırlanmış yoğurt da sabah-öğle arası veya ikindi vakti sunulabilir.

Evde pirinç unu veya irmikle hazırlanacak muhallebilerde şeker yerine meyvelerin tatlandırıcı olarak kullanılması sağlık için daha uygundur. Tartı almakta zorluk çeken bebekler dışında muhallebiyi her gün tüketmek uygun olmayabilir.

Bu besinler günde kaç kez tüketilmelidir ve porsiyon miktarı ne olmalıdır? Su ihtiyacı ne kadardır?

6-9 ay arası bebeklerde bebeğin ihtiyacı olan besinlerin yarıdan çok daha fazlası hala anne sütü ile karşılanabilir. Bu dönem, bebekleri farklı tat ve kokulara alıştırma dönemidir. Uygun tamamlayıcı besinlerin az miktarda tüketilmesi ile dahi demir, çinko gibi alınması gereken besinler alınmış olur. Yani annelerin büyük porsiyon ya da kase ile bu besinleri sunması ve bebeğin bu kase ve büyük porsiyonların tamamını bitirmesi gerekmez. Kabaca yarım çay bardağını dolduracak miktarda sebze veya meyve püresi, yoğurt ya da muhallebi yeterlidir. Bazı bebekler daha iştahlı olup fazlasını da tüketebilir ama bunun tamamını tüketemeyen bebek için de anne paniğe kapılmamalıdır.

Unutulmaması gereken en önemli şey, bu dönemin bir alışma dönemi olduğudur. Bebek birkaç kaşık bile alsa yetebilir, anne tatları çeşitlendirdikçe bir başka besini başka gün daha keyifle tüketebilir. Ama sevmediği bir tat için aradan birkaç hafta geçtikten sonra tekrar deneme yapılmalı, bu tat birkaç hafta aralarla 10-15 kez sunulmalıdır. Hazırlanan besini bitirmesi için bebek zorlanmamalı, besleme mutlaka oturur pozisyonda, en ideal olarak mama sandalyesinde yapılmalıdır. Olabildiğince mama sandalyesi ile ailenin beslenme saatlerine eşlik etmesi faydalıdır.

6-9 ay arasında özellikle de anne sütü almaya devam eden bebeklerde 3 ana, 3 ara öğün şeklinde 6 öğünlük bir beslenme listesi çoğu zaman gerçekçi değildir, gerekli de değildir. Başlangıçta günde 2-3 kez ek besin sunmak yeterlidir. Bu dönemde sardalya, hamsi gibi küçük balıklar da bebek beslenmesine eklenebilir.

9’uncu aydan sonra bebeğin isteğine göre öğün sayısı biraz daha artırılıp 3-6 öğün gibi yapılabilir. Anne sütünün ara öğünlerde devam etmesi önemlidir. 6’ncı ayda püre şeklinde olan kıvam, 7-8’inci ayda giderek çatalla ezilmiş, pürtüklü bir kıvama ve alıştıkça da küçük parçalı yetişkine benzer bir kıvama getirilmeli, katı besinleri çiğneme yutma alıştırmaları yapılmalıdır. 8-9 ay sonrasında buharda haşlanmış yumuşatılmış havuç, brokoli gibi sebzeler, evde hazırlanmış kurabiyeler, ince kesilmiş yumuşak bir kaşar peyniri gibi parmak besinlerini kendi başına tüketmesi için eline verip kendisini beslemesi sağlanmalıdır. Erişkin sofrasına oturtulmalıdır. Bu dönemde bebekler aldığı anne sütü, formül süt ya da tükettikleri ek besindeki su miktarına göre su tüketimini kendileri belirler. Bazı bebekler hiç su içmek istemeyebilir veya çok az içebilir, endişelenmemek gerekir. Su bebeğe sunulur, bebek ihtiyacı kadar tüketir, belli bir miktarı yoktur.

Kahvaltı ne zaman başlanmalı, yasak besinler var mı?

Tamamlayıcı besine başladıktan birkaç hafta sonra çeyrek yumurta sarısı, tuzu alınmış beyaz peynir, evde hazırlanmış ve tercihen şeker içermeyen reçel ve marmelatlar, pekmez ve tam buğday ekmeği 3-5 gün kuralına uyarak kahvaltıya eklenir. Yumurta sarısı 1 hafta içinde tama çıkılabilir. Bir kaç hafta içinde öğütülmüş ve iyice toz haline getirilmiş ceviz, fındık da eklenebilir. Yumurta beyazı için 7-8’inci ayı beklemek uygun olabilir. İnek sütü ile hazırlanan besinler de kullanılabilir ama alerjik reaksiyon gelişirse doktorunuza danışmak gerekir. Bal, içerisinde bulunabilecek ve bebeğin sindirim sisteminin mücadele edemeyeceği bir tür felce neden bir madde nedeniyle 1 yaşa kadar bal verilmez. Yapay gıdaların tümünden kaçınılmalıdır. Besinlere tuz ve keskin baharatlar eklenmemelidir.

Alerjisi olan bebeklerde ek besine 6'ncı aydan daha erken geçilmesinin uygun olduğu söyleniyor, doğru mudur?

Bu çok sık sorulan ve maalesef yanlış yorumlanan bir konu. Eğer bebek tek başına anne sütü alıyorsa alerjisi ya da alerji ihtimali olması, ek besine erken geçilmesini gerektirmez. Bu bebeğe fayda getirmez ve anne sütünün sayısız faydalarını da azaltmış olur. Ancak bebek bir sebeple zaten formül sütle veya anne sütü ile birlikte formül sütle karışık besleniyorsa o zaman ek besine erken başlama doktorun önerisi ile düşünülebilir.

Doç.Dr. Ayşegül Doğan Demir
Bezmialem Vakıf Üniversitesi Tıp Fakültesi
Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Ana Bilim Dalı